بحران نشر و کتاب در ایران

سعید بیانی - آیت الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران روز، چهارشنبه (۲۹ تیر/ ۲۰ ژوئیه) در جمع مسئولان کتابخانه‌های عمومی و جمعی از کتابداران ایران گفت: «نمی‌توان بازار کتاب را آزاد گذاشت تا کتاب‌های مضر وارد جامعه شود.»

رهبر جمهوری اسلامی به کتاب‌های مضر و مضامین آن اشاره‌ای نکرد، اما گفت: «گاهی در بازار کتاب کارهایی به ظاهر فرهنگی ولی با مقاصد سیاسی و انحرافی دیده می‌شود که باید به این موضوع توجه جدی‌تر شود.»

آیت الله خامنه‌ای ضمن ابراز نارضایتی از پائین بودن تیراژ کتاب‌ها و آمار کتابخوانی در ایران تأکید کرد که این عرصه نیاز به بازنگری جدی دارد.

در شهریور سال گذشته نیز آیت الله خامنه‌ای ضمن ابراز نگرانی جدی از آموزش علوم انسانی در دانشگاه‌های ایران، از دولت، از مجلس و از سایر مراکز تصمیم‌گیری ایران خواسته بود به موضوع آموزش علوم انسانی در دانشگاه‌ها که به گفته‌ی او به ترویج شکاکیت و تردید در مبانی دینی و اعتقادی منجر می‌شود، رسیدگی کنند.

با توجه به این سخنان می‌توان دریافت که منظور رهبر جمهوری اسلامی در سخنان خود از کتاب‌های انحرافی عمدتاً کتبی با موضوعاتی در رشته‌های علوم انسانی است.

محمد علی جعفریه، عضو اتحادیه‌ی ‌ناشران و کتابفروشان تهران و مدیر نشر ثالث اخیراً اعلام کرده است که در سه سال گذشته، بیش از ۲۵۰ کتابفروشی در تهران به دلیل مشکلات موجود در عرصه‌ی ‌نشر تعطیل شده‌اند به گفته‌ی جعفریه، روز به روز دایره‌ی فعالیت کتابفروشان تنگ‌تر و شرایط برای آن‌ها سخت‌تر می‌شود.

پیش از این، اندیشکده‌ی راهبردی امنیت نرم، وابسته به محافل امنیتی، جزوه‌ای که با نام «واکاوی براندازی نرم در حوزه نشر» معروف است، منتشر کرد و به بررسی عملکرد چند ناشر مطرح در سال‌های اخیر پرداخت. دراین جزوه‌ی ۶۴ صفحه‌ای که با عنوان «زمزمه‌های رنگی» منتشر شد، برخی ناشران و نویسندگانی به‌عنوان «برانداز» معرفی شدند. در این جزوه علاوه بر برخی ناشران، ده‌ها نویسنده و مترجم نیز به تلاش برای «براندازی» جمهوری اسلامی متهم شده‌اند. اﻧﺘﺸﺎرات «ﻧﯽ»، «چشمه»، «کویر»، «عطایی»، «روشنگران»، «ققنوس» و «اختران» هفت ناشری هستند که در این جزوه فعالیت‌های آن‌ها «براندازانه» اعلام شده است.

در این جزوه از نشر «نی» به مدیریت جعفر همایی به عنوان ناشر «ﺧﻂ ﻣﻘﺪم ﻧﺎﺷﺮان ﻣﻌﺎرض ﺑﺎ ﻧﻈﺎم اﺳﻼﻣﯽ» یاد شده است. از راﻣـﯿﻦ ﺟﻬـﺎﻧﺒﮕﻠﻮ، ﺣـﺴﯿﻦ ﻧـﺼﺮ، ﺧـﺸﺎﯾﺎر دﯾﻬﯿﻤــﯽ، ﻣﺤﺴﻦ ﮐﺪﯾﻮر، ﻋﻤﺎداﻟـﺪﯾﻦ ﺑـﺎﻗﯽ، ﻓﺮﻫﻨـﮓ رﺟـﺎﯾﯽ، ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ، ﻋﻠﯽاﺷﺮف دروﯾﺸﺎن، ﻣﺤﻤﻮد دوﻟﺖ‌آﺑﺎدی، ﻋﺒﺎسﻋﺒﺪی و ﺑﻬﺎره رﻫﻨﻤﺎ (ﺑﺎزﯾﮕﺮ ﺳﯿﻨﻤﺎ)، اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻧﺒﻮی، ﺑﻬــﺮام ﺑﯿــﻀﺎﯾﯽ، ﻧﻮﺷــﯿﻦ اﺣﻤــﺪی ﺧﺮاﺳــﺎﻧﯽ، ﻣﻬﺮاﻧﮕﯿﺰ ﮐﺎر، اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻧﺠﻢآﺑـﺎدی، ﺗـﻮرج رﻫﻨﻤـﺎ، ﻓﺮوغ ﭘﻮرﯾﺎوری و ﮔﯿﺘﯽ ﺧﻮﺷﺪل و ﻣﺤﺴﻦ ﻣﺨﻤﻠﺒﺎف نیز به عنوان نویسندگان و مترجمان «برانداز» نام برده شده است.

نام نویسندگان، شاعران و مترجمانی همانند ﺟـﻮاد ﻣﺠـﺎﺑﯽ، ﺳﯿﺪﻋﻠﯽ ﺻﺎﻟﺤﯽ، ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺳـﭙﺎﻧﻠﻮ، ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﻤـﺪﻋﻠﯽ، ﻣـــﺼﻄﻔﯽ ﻣـــﺴﺘﻮر، ﻣﻬـﺪی ﻏﺒﺮاﯾﯽ و ﺑﻬﻤـﻦ ﻓﺮزاﻧـﻪ را در این جزوه می‌توان یافت که همکار این انتشارات معرفی شده‌اند.

جزوه‌ی «زمزمه‌های رنگی» فقط یکی از جزوه‌هایی است که در سال‌های اخیر تهیه شده و در دسترس همگان قرار گرفته است. این بولتن‌های خبری امنیتی معمولاً در مساجد و ادارجات دولتی توزیع می‌شوند.

از زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد به‌خصوص پس از انتخابات سال ۱۳۸۸، محافظه‌کاران با حمایت نهاد‌های امنیتی و نظامی وابسته به سپاه پاسداران، حوزه علمیه قم و نهاد رهبری فشار‌ها بر ناشران و نویسندگان افزایش داده‌اند. همچنین تعدادی از ناشران نیز بار‌ها به مراکز امنیتی احضار شده و تحت فشار قرار گرفته‌اند.

اهمیت کتاب در ارتقاء فرهنگ جامعه

صنعت نشر کتاب در دنیای امروز یکی از صنایع مهم و تأثیرگذار بر حیات فرهنگی و اجتماعی جوامع است. از این رو، حجم اشتغال‌زایی این صنعت و مهم‌تر از آن تأثیر محصولات این صنعت بر کیفیت فرهنگی جوامع از جمله دلایلی است که صنعت نشر کتاب را مد نظر مدیران و سیاست‌گذاران بخش‌های دولتی در جوامع مختلف قرار داده است. کتاب و کتاب‌خوانی از عهد باستان داری اهمیت ویژه‌ای بوده است، آن‌چنان که سقراط درباره‌ی اهمیت کتاب و کتابخوانی در جامعه می‌گوید: «جامعه وقتى فرزانگى و سعادت مى‌یابد که مطالعه، کار روزانه‌اش باشد»؛ یا اینشتین در این باب می‌گوید: «افکار و اندیشه هاى انسان به گونه‌اى است که ممکن است فقط خواندن یک کتاب پایه‌ی اندیشه‌ها و افکار انسان را بر مبناى جدید یا در مسیر خاصى قرار دهد و چه بسا ممکن است کتابى مسیر سرنوشت میلیون‌ها انسان را در راه مخصوصى بیندازد.»

محمد حسینی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران در یک گفت‌و‌گوی تلویزیونی در شامگاه پنجشنبه ۲۹ تیر ماه گفت: «ما در مورد کتاب خوب، ممیزی نداریم؛ اما باید مراقب باشیم که همه چیز منتشر نشود؛ بعضی کتاب‌ها برای جامعه ضرر دارند یا کتاب‌های سیاسی هستند در چهره زیبای فرهنگ، و بعضی دنبال اهداف دیگری هستند و با بحث نظام مشکل دارند.»

به هر روی، جامعه‌ای دستخوش تغییر و دگرگونی سیاسی، فرهنگی، اجتماعی نخواهد شد، مگر آنکه افراد جامعه به رشد و بالندگی ذهنی و فکری رسیده باشند. از مهم‌ترین عوامل در این راه وجود فضایی برای نشر عقاید/نظرات گوناگون و متنوع از طریق کتاب است؛ با اصطکاک نظرات موافق با مخالف، حقیقت با کذب است که می‌توان به حقیقت مطلق دست یافت؛ حقیقتی که چراغ راه جامعه‌ای پویا و جوان خواهد بود.

جمهوری اسلامی، با به‌کار بردن انواع ابزار و اعمال انواع فشار‌ها از دستیابی جوانان به حقیقت مطلق جلوگیری می‌کند و تلاش دارد تا مطالبی یکسویه و گزینشی در جهت منافع سیاسی و ایدئولوژیک خود به جامعه تزریق کند.

تنگ‌تر شدن فضای کار کتابفروشان

یک عضو اتحادیه‌ی ناشران و کتابفروشان تهران از تنگ‌ترشدن شرایط برای فعالیت این صنف و تعطیلی مداوم کتابفروشی‌ها خبر داده است. تازه‌ترین بررسی‌های وزارت ارشاد نیز از وضعیت بد نشر و پخش کتاب در ایران حکایت دارند.

محمد علی جعفریه، عضو اتحادیه‌ی ‌ناشران و کتابفروشان تهران اخیراً اعلام کرده است که در سه سال گذشته، بیش از ۲۵۰ کتابفروشی در تهران به دلیل مشکلات موجود در عرصه‌ی ‌نشر تعطیل شده‌اند به گفته‌ی جعفریه، روز به روز دایره‌ی فعالیت کتابفروشان تنگ‌تر و شرایط برای آن‌ها سخت‌تر می‌شود.

یک ماه پیش از این اظهارات، یعنی در اوایل آذرماه سال گذشته، وزارت ارشاد اسلامی نیز که خود سهم عمده‌ای در مسائل مربوط به نشر و پخش کتاب دارد، نتایج بررسی‌هایی را منتشر نمود که بر طبق آن‌ها، در سراسر ایران تنها حدود سه هزار کتابفروشی مستقل فعالیت می‌کنند. منظور از کتابفروشی‌های مستقل در این بررسی کتابفروشی‌هایی هستند که صرفاً کتاب می‌فروشند. بنا به بررسی‌های یادشده، از تعداد کتابفروشی‌های مستقل، به علت مشکلات اقتصادی به طور مستمر کاسته می‌شود. از سوی دیگر این بررسی‌ها نشان می‌دهند که کتابفروشی‌ها کشور، عمدتاَ در تهران و شماری از مراکز استان‌ها مستقر هستند. طبق نتایج تحقیقات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در برخی از شهرستان‌های ایران حتی یک کتابفروشی نیز وجود ندارد. این وزارتخانه همچنین اعلام کرده که با فرض بودن کتاب در سبد مصرفی فرهنگی جامعه، آمار اعلام شده کتابفروشی نسبت به جمعیت کشور، یک به ۲۳ هزار و ۴۰۰ نفر است.

علی شجاعی‌ صایین، ‌مدیر عامل مؤسسه‌ی خانه کتاب نیز با اشاره به دغدغه‌های اخیر مطرح شده از سوی رهبر جمهوری اسلامی درباره‌ی کتاب‌خوانی گفت: «برای اجرایی شدن منویات مقام معظم رهبری در حوزه کتاب، باید سیاست‌های کلان فرهنگی و اجتماعی مورد بازبینی قرار بگیرند وگرنه با وجود تلاش‌های بسیار نهادهای متولی فرهنگی، ‌ نتیجه‌ی کافی حاصل نخواهد شد.»

دلایل بحران در حوزه کتاب

به منظور یافتن پاسخ سؤالم در مورد بحران کتاب و کتابفروشی سری به یک مغازه‌ی کتاب‌فروشی در میدان انقلاب تهران زدم. صاحب کتابفروشی شخصی بنام «علی. ف» است. علی در رشته کار‌شناسی کتابداری تحصیل کرده است و تجربیات بسیاری در زمینه‌ی نشر کتاب دارد، وی در این مورد این‌چنین پاسخ داد: «در فصل‌ تابستان، بر شمار خریداران کتاب‌های غیر درسی که عمدتاً شامل کتاب‌های ادبی و تحقیقی است، اضافه می‌شود، اما در فصول غیر تابستان اکثر مراجعه‌کنندگان برای خرید کتاب، عموماً درخواست برای خرید کتاب‌های درسی و آموزشی دارند و به همین جهت است که تیراژ اکثر کتاب‌های منتشرشده در ایران از ۱۰۰۰ تا ۳۰۰۰ نسخه بیشتر نمی‌شود.»

محمد جعفر محمدزاده، معاون مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در جلسه‌ای با حضور جمعی از فعالان مطبوعاتی استان لرستان گفت: «گفته می‌شود دانستن حق مردم است، ولی گاهی مواقع ندانستن حق مردم است. نباید اتفاقاتی که در کوچه و بازار لرستان رخ می‌دهد، در روزنامه سراسری منعکس شود.»

علی ف. در ادامه‌ی ریشه‌یابی بحران نشر و کاهش شمارگان کتاب به مسأله‌ی اینترنت اشاره کرد و گفت:

«افزایش استفاده از اینترنت بخصوص دربین جوانان نیز موجب استقبال کم از کتاب شده است و اقشار مختلف باسواد کشور، از دانشجو تا استاد دانشگاه بیشتر ترجیح می‌دهند به جای کتاب وقت خود را در مقابل مانیتور کامپیو‌تر بگذرانند، بدون آنکه از گردش خود در اینترنت سودی ببرند.»

علی ف. همچنین سانسور را از عوامل کلیدی در کاهش کتاب و کتابخوانی می‌داند.

به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، محمد حسینی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران در گفت‌و‌گوی تلویزیونی خود در شامگاه پنجشنبه ۲۹ تیر ماه گفت: «ما در مورد کتاب خوب، ممیزی نداریم؛ اما باید مراقب باشیم که همه چیز منتشر نشود؛ بعضی کتاب‌ها برای جامعه ضرر دارند یا کتاب‌های سیاسی هستند در چهره زیبای فرهنگ، و بعضی دنبال اهداف دیگری هستند و با بحث نظام مشکل دارند.»

در همین حال، به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران، محمد جعفر محمدزاده، معاون مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در جلسه‌ای با حضور جمعی از فعالان مطبوعاتی استان لرستان گفت: «گفته می‌شود دانستن حق مردم است، ولی گاهی مواقع ندانستن حق مردم است. نباید اتفاقاتی که در کوچه و بازار لرستان رخ می‌دهد، در روزنامه سراسری منعکس شود.»

البته وجود کتابخانه‌های مجازی همانند سایت کتاب فارسی (www. ketabfarsi. com) با هزاران کتاب به‌صورت دیجیتال در مورد موضوعات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و غیره تا حدودی توانسته است موانع سانسور حکومت را بشکند. البته در مواردی مشاهده می‌شود بعضی کتاب‌ها بدون اجازه نویسنده و ناشر در فضای اینترنت قرار می‌گیرد.

در کنار سانسور، علی ف.، صاحب کتابفروشی و کار‌شناس کتاب، سطح پایین فرهنگ کتابخوانی و عدم توجه سیستم آموزشی کشور به تشویق به مطالعه در کودکان و نوجوانان را از عوامل تعیین‌کننده‌ی دیگر در بحران نشر دانست. او در این‌باره گفت: «دولت به‌جای آنکه به فکر افزایش تعداد کتابخانه‌ها در سراسر کشور باشد، به افزایش کتاب فروشی‌های دولتی روی آورده است. وجود مراکز چاپ و نشر دولتی، با توجه به امکانات و حمایت‌ها دولتی، کار را برای کتابفروشی‌های بخش خصوصی سخت‌تر کرده است. ضمن اینکه، به دلیل نگاه و دید حکومت ایران به مقوله‌ی فرهنگ که عموماً ایدئولوژیک است، اکثر آثار منتشر شده از سوی کتابفروشی‌های دولتی، رنگ و بوی مذهبی و ایدئولوژیک دارند و به تنهایی پاسخگوی نیاز‌ها و انتظارات فکری، روحی و آموزشی نسل جوان نیستند. جوانان رغبتی برای خرید این گونه کتاب‌ها از خود نشان نمی‌دهند.»

اکثر ناشران و نویسندگان ایران اعتقاد دارند که برای بهبود شرایط کتاب و کتابخوانی در ایران عوامل بسیاری را باید در نظر گرفت که از مهم‌ترین آن‌ها نقش ممیزی و سانسور در صنعت کتاب است. بسیاری از نویسندگان، دست‌اندرکاران نشر و مترجمان کشور بر این موضوع اتفاق نظر دارند که از زمان به‌قدرت رسیدن محمود احمدی‌نژاد به‌عنوان رئیس جمهور بر میزان سختگیری در زمینه‌ی ممیزی و سانسور افزوده شده است. طولانی بودن مدت صدور مجوز انتشار کتاب (گاهی یک سال تا یک سال نیم طول می‌کشد)، لغو انتشار بعد از صدور مجوز، نبود قانونی معین برای تعیین خط قرمز‌ها و یکسان نبودن سیاست‌های اعمال شده از جانب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در زمینه‌ی نظارت بر کار نشر از جمله مواردی است که مورد انتقاد ناشران، نویسندگان و کتابفروشان تهران بوده است.

به گفته‌ی اغلب ناشران، دولت به جامعه، ناشران و نویسندگان و مترجمان اجازه نمی‌دهد تا خود بر عرضه و تقاضای کتاب و کیفیت آن‌ها نظارت داشته باشند. یکی از شکایت‌های همیشگی ناشران این بوده است که دولت همواره در همه‌ی امور مربوط به نشر و پخش کتاب دخالت می‌کند.

نمونه‌هایی از سانسور دولتی

در یک نگاه اجمالی به موضوع کتاب در سال گذشته مواردی از سانسور دولتی را می‌توان این‌گونه برشمرد:

۱. در پی جلوگیری وزارت ارشاد از چاپ کتاب ده جلدی ۲۵ سال در ایران چه گذشت (از بازرگان تا خاتمی) به دلیل قرار گرفتن تصویر میر حسین موسوی در جلد نهم که مربوط به دوران نخست وزیری او بوده است، ناشر مجبور به تغییر عکس روی جلد شد و در ‌‌نهایت جلد نهم کتاب با اقدام اعتراضی ناشر و نویسنده بدون تصویر هیچ یک از مقامات و مسئولین منتشر شد.
۲. مقام‌های دولتی ایران از ارائه کتاب‌های تعدادی از نویسندگان و شاعران این کشور در نمایشگاه کتاب تهران جلوگیری کرده‌اند.
۳. پیش از این خبرهایی از جمع آوری آثار آیت الله حسینعلی منتظری و آیت الله یوسف صانعی، از مراجع تقلید شیعه، و منتقد حکومت منتشر شده بود.

آمار موضوعات کتاب‌های منتشر شده

آمار کتاب‌های منتشر شده از ابتدای سال ۱۳۸۴ تا سال ۱۳۸۹از سوی خانه کتاب اعلام شده است. بر اساس این آمار، بیشترین تعداد کتاب‌های منتشر شده در سال‌های گذشته متعلق به کتاب‌های حوزه دین است.

به گزارش روابط‌ عمومی سازمان تبلیغات ‌اسلامی و بر اساس آمار نشر کتاب در بانک اطلاعاتی خانه کتاب، درحوزه دین ۱۱ هزار و۳۴۲ عنوان کتاب در سال ۸۹ در کشور منتشر شده است که در مقایسه با سال ۸۸، ۱۱۸۹ عنوان (۱۲درصد) افزایش داشته است.

تیراژ کل کتاب‌های سال ۸۹ در حوزه دین ۵۱ میلیون و ۶۴۴ هزار و ۵۱۰ جلد و تیراژ متوسط آن ۴ هزار و ۵۹۴ جلد بوده است که در قیاس با تیراژ کل کتاب‌های سال ۸۸ در این حوزه ۴ میلیون و ۶۱۶ هزار و ۳۴۸ جلد (۹درصد) افزایش داشته است.

این کتاب‌ها در مجموع ۱۴ میلیون و ۱۴۹ هزار و ۷۲ صفحه و به طور متوسط در ۲۳۸ صفحه منتشر شده است که نشان از رشد ۱۰ درصدی این صفحات دارد.

از طرفی، آمار نشر در حوزه‌های علوم اجتماعی از ۹. ۰۶۶، هنر ۲. ۳۱۶، ادبیات ۱۲. ۰۰۶، عنوان کتاب در سال ۱۳۸۸ به‌ترتیب به ۸. ۲۵۵، ۲. ۷۲۵، ۱۲. ۳۴۵ عنوان در سال ۱۳۸۹ کاهش و افزایش داشته است.

این آمار خود از سرمایه‌گذاری حکومت بر روی صنعت کتاب در حوزه‌های دینی و مذهبی نشان دارد.

سرانه‌ی مطالعه

منصور واعظی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی ایران، پیش‌تر، پایین بودن فرهنگ مطالعه و کتابخوانی در کشور را «کذب محض» عنوان کرده بود. او گفته بود: «اگر به خوبِی دقت شود مردم متدین ما در شبانه روز چندین ساعت قرآن می‌خوانند و راز و نیاز با معبود دارند که در حوزه مطالعه به این امر توجه زیادی نمی‌شود.»

به گفته ‌ی واعظی سرانه‌ی مطالعه در ایران با احتساب «کتاب، روزنامه و ادعیه» ۷۶ دقیقه است.

در همان حال محمد حسینی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، سرانه‌ی مطالعه‌ی کتاب در ایران را «۱۲ تا ۱۸ دقیقه » برآورد کرد، «به اضافه‌ ۳۰ دقیقه‌ای که هر فرد به مطالعه نشریات اختصاص می‌دهد.»

از سوی دیگر، در اردیبهشت سال ۸۷، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) به نقل از علی اکبر اشعری، رئیس وقت سازمان کتابخانه‌ی ملی خبر داد که «سرانه‌ی کتابخوانی در ایران ۲ دقیقه در شبانه‌روز است.»

با گذشت بیش از سه دهه از به قدرت رسیدن حکومت اسلامی در ایران، حاکمیت همواره تلاش داشته است سیطره ایدئولوژیک مذهبی خود را بر جامعه غالب کند. در این راستا، نگاه امنیتی حکومت به مقوله‌ی کتاب و فرهنگ صدمات جبران‌ناپذیری به پیشرفت فرهنگی و فکری جامعه وارد کرده است. با این شرایط، می‌توان نگرانی رهبر جمهوری اسلامی را از پایین بودن آمار کتابخوانی در کشور درک کرد. نگرانی‌ای که بیشتر از شکست در بسط و گسترش تبلیغات ایدئولوژیکی حکومت در فرهنگ و جامعه حکایت دارد.